Voor mensenhandelaren is het een beproefde werkwijze. Ze reizen van land naar land, om maar onder de radar te blijven. Binnen landsgrenzen doen ze hetzelfde: ze reizen van gemeente naar gemeente. Ze weten namelijk dat ambtenaren en zorgprofessionals niet snel persoonsgegevens uitwisselen.
Ook slachtoffers van seksuele uitbuiting worden steeds weer verplaatst, zo vertelde Shawn Kohl, directeur van IJM’s programma tegen Europese mensenhandel, in De Nieuwe Koers. “Zo worden ‘verse meisjes’ in omloop gehouden. Een nieuw adres, een nieuw digitaal platform, een andere samenstelling van het gezelschap; allemaal veranderingen die het beeld vertroebelen voor de politie.”
Voor Jolanda van Boven is het een doorn in het oog. Vaak zijn professionals bang om de Algemene Verordening Gegevens (AVG) te overtreden; wat leidt tot terughoudendheid om informatie te delen bij vermoedens van mensenhandel.
Aan de AVG zelf ligt het volgens de juriste niet. Ze heeft het zelfs over de ‘grote schoonheid en logica’ van de AVG. Volgens haar gaat het mis in de beeldvorming. “Er is heel veel onkunde ten aanzien van de AVG.”
Hoe komt het dat er zo’n verkeerd beeld is ontstaan van de AVG?
“Al vanaf de introductie van de AVG hangt er een ‘geur’ omheen van: het is allemaal heel streng geworden en bij overtredingen kun je torenhoge boetes krijgen. Professionals krijgen dat ook mee in hun privéleven. Op school mogen geen foto’s meer van leerlingen worden gemaakt, op de sportclub mag je geen emailadressen delen. Kortom, die AVG heeft meteen het aureool gekregen van: het is erg en er kan eigenlijk niets meer. Dat beeld krijg je niet zomaar gecorrigeerd. Het is als een mammoettanker die je in een andere richting probeert te sturen.”
Hoe belemmert dat verkeerde beeld van AVG-wetgeving de aanpak van mensenhandel?
“Slachtoffers van mensenhandel worden nauwelijks geregistreerd, omdat men bang is gegevens vast te leggen. Als je niet in beeld hebt wie er slachtoffer zijn en in welke sector, dan kun je ook geen beleid maken.
Waarom er zo weinig geregistreerd wordt? Een belangrijk misverstand is dat je daarvoor toestemming moet vragen aan een slachtoffer. Stel je eens voor dat iemand slachtoffer is van mensenhandel en gruwelijke dingen meemaakt. En als hulpverlener vraag je: ‘Wil je even tekenen dat je het goed vindt om geregistreerd te worden als slachtoffer mensenhandel?’ De schrik slaat zo iemand gelijk om het hart. Want je voelt die hete adem van de uitbuiter in je nek. Je zit vol angst en bent dus helemaal niet in staat om een rationele beslissing te nemen. Daarnaast is het heel moeilijk om überhaupt te erkennen dat je slachtoffer bent geworden van mensenhandel. Daar komt veel pijn en schaamte bij kijken.
Laten we ons alsjeblieft niet blindstaren op die toestemming. Dan interpreteren we de AVG helemaal verkeerd. Als je werkelijk helemaal geen andere verwerkingsgrond meer hebt om informatie te delen, dán kun je toestemming vragen. Maar de AVG kent ook andere verwerkingsgronden. Bijvoorbeeld een plicht voortvloeiend uit wet- en regelgeving; ook bij een vermoeden van mensenhandel heb je meer dan genoeg grond om informatie te delen. Zo wordt in de Europese Richtlijn aanpak en bestrijding mensenhandel uitgegaan van een geïntegreerde, holistische en op mensenrechten gebaseerde aanpak van mensenhandel. Die richtlijn dwingt ons om over de domeinen heen, integraal samen te werken. Dat is gewoon de wettelijke opdracht.”
Profiteren mensenhandelaren ervan dat er zo weinig informatie wordt vastgelegd en uitgewisseld?
“Natuurlijk! Die vinden het geweldig en lachen zich een kriek. Bovendien zie je dat zij zich juist steeds beter organiseren. En je ziet dus dat ze zich verplaatsen, ze gaan steeds weer van de ene naar de andere plek.
Mensenhandel zie je natuurlijk niet alleen in de prostitutie. Er valt bijvoorbeeld ook criminele uitbuiting onder. Steeds vaker zie je dat jonge mensen worden gerekruteerd als drugskoerier, dit gebeurt zelfs al in het basisonderwijs! Het begint met een vraag: ‘Wil je even een pakje voor ons bezorgen?’ Vervolgens laten de uitbuiters het expres misgaan. Dan zeggen ze: ‘Nu heb je het verpest voor ons. Nu moet je het goedmaken en vriendjes aan ons leveren…’
Stel je voor: dat je aan zo’n kind, of aan z’n ouder, toestemming moet vragen om hierover informatie te delen! Hoe langer je hier over nadenkt, hoe gekker het wordt. We hebben wettelijk gezien een grote verantwoordelijkheid om deze grove mensenrechtenschendingen aan te pakken.
Een ander argument dat je vaak in de praktijk hoort om geen informatie te delen, is deze: ‘We hebben in Nederland geen wet die zegt dat je over de domeinen heen informatie kan delen om mensenhandel aan te pakken.’ Die wet hoeft er ook helemaal niet te zijn! De AVG zelf zegt dat er niet voor elke verwerking specifieke wetgeving noodzakelijk is. Er staat: ‘Verwerking van persoonsgegevens moet ten dienste van de mens staan. Het recht op bescherming van persoonsgegevens heeft geen absolute gelding, maar moet worden beschouwd in relatie tot de functie ervan in de samenleving…’
We moeten zorgen dat mensen niet, of zo min mogelijk, getroffen worden in de schending van de mensenrechten. Dát is onze opdracht. Die wettelijke grond kun je terugvinden in de Europese richtlijn aanpak en bestrijding mensenhandel, het Europees gedrag voor de rechten van de mens en het internationaal verdrag voor de rechten van het kind. Nou, voeren wij die opdracht goed uit in Nederland? Ik durf te zeggen dat het vele slagen beter kan.”
We moeten bij dit soort grove schending dus meer kijken naar het doel van de wetgeving en het onderling verband?
“Absoluut. Wat ik ook vaak hoor, is dat professionals zeggen: ik zie wel wat, maar wij kunnen niets, want wij moeten uitgaan van de hulpvraag van de burger. Luister, als jij slachtoffer bent van mensenhandel, dan is één ding waar jij niet mee op de proppen komt een hulpvraag. Want je schaamt je, je bent bang, je weet ook niet goed bij wie je moet zijn.
We praten elkaar allemaal na, zo houden we dit probleem in stand. Dat zie je ook in het gemeentelijke domein, waar er een enorm verloop is. Als er nieuwe professionals bij komen, gaan die meteen weer in dezelfde 'groef', want ze horen niks anders dan: ‘Je mag alleen iets doen als er een hulpvraag is’.
Die denkwijze heeft zijn wortels in de jaren zeventig van de vorige eeuw. Het was de tijd van de burgeremancipatie, de vrouwenemancipatie en we kregen ook patiëntrechten. In dat kader paste het toen om het zelfbeschikkingsrecht als allerbelangrijkste recht te zien. Dat zelfbeschikkingsrecht hebben we toen, bij wijze van spreken, in de vitrinekast gezet met een spotlight erop. Het wordt tijd dat we het zelfbeschikkingsrecht uit die vitrinekast halen en terugzetten in de rij naast al die andere mensenrechten. Zoals het recht om als burger beschermd te worden tegen aantasting van de geestelijke en lichamelijke integriteit, en daaronder valt dus ook het recht op bescherming tegen mensenhandel.
Soms moet je niet focussen op dat zelfbeschikkingsrecht, omdat dat nou eenmaal aan gort ligt bij slachtoffers van mensenhandel. Je hebt te maken met existentiële angst, doodsangst zelfs. Denk aan zo’n puber die drugs moet rondbrengen. Zo’n jongen heeft te maken met dreigementen: ‘En je babbelt niet over ons hè, want we weten waar je woont en we weten ook dat je een zusje hebt.’ Dan ben je toch doodsbenauwd en doe je niks meer? Laat staan dat je een hulpvraag kunt formuleren.”
Is het bij mensenhandel ook geen probleem dat het vaak gaat om vermoedens? Je denkt dat iemand wordt uitgebuit, maar kan het niet hard maken. En dus deel je geen informatie, omdat je iemands privacy niet wilt schenden.
“Daar maken we dus een ernstige denkfout. Het delen van informatie staat helemaal niet gelijk aan het schenden van privacy. Wat van belang is, is de bescherming van de persoonlijke levenssfeer. Kijk je naar mensenhandel, dan betekent het beschermen van de persoonlijke levenssfeer dat ik als burger niet wordt aangetast in mijn recht op mijn onschendbaarheid van mijn lichamelijke en geestelijke integriteit. Dat is mijn belang, dat ik daarin niet geschonden word. En dat kunnen we soms alleen realiseren door informatie te delen. Bovendien eist de wet dat we ons richten op preventie en vroegsignalering. En ja, dan heb je juist ook te maken met vermoedens.”
Wat is er nodig om mensenhandel effectiever tegen te gaan?
“We moeten de urgentie voelen en kennis overdragen, zowel bij leidinggevenden als uitvoerenden. Anders krijg je te horen: ‘Ik wil wel informatie doorgeven, maar ik ben bang dat ik teruggefloten word door mijn baas.’ In de volle maatschappelijke breedte moet er toewijding zijn de grove mensenrechtenschendingen van mensenhandel aan te pakken. Dan heb ik het bijvoorbeeld over scholen, zorgpartijen, woningcoöperaties, politie – het is heel belangrijk dat er overal bewustzijn is van mensenhandel en de bereidheid om samen te werken. Dat jullie hier nu weer over schrijven, draagt daar ook aan bij. Het is net als bij reclame: je moet het steeds weer noemen en onder de aandacht brengen. Asjeblieft, laten we het hier over blijven hebben en niet verslappen.”
