“Hoe kan dit vandaag de dag in ons land voorkomen? Dit is gewoon een vorm van slavernij.” Jos Wienen herinnert zich de ontmoeting nog goed. Jaren geleden sprak hij met vrijwilligers van Scharlaken Koord, een hulporganisatie voor prostituees in Amsterdam. Zij vertelden hem over situaties van uitbuiting. Over vrouwen die verhandeld zijn uit arme gemeenschappen in Oost-Europa. In ons land worden ze gedwongen tot seks. Het geld dat ze verdienen, gaat naar hun pooier.
“Kijk, over prostitutie kun je allerlei dingen vinden. Maar op het moment dat het gedwongen plaatsvindt, is het een nachtmerrie. Het is onvoorstelbaar wat je dan overkomt.”
In 2023 sprak Wienen namens het gemeentebestuur een mea culpa uit voor het slavernijverleden en de uitbuiting die doorgaat tot op de huidige dag. Ook Haarlem is deel van die doorgaande geschiedenis. Daarom wil hij niet enkel naar het verleden kijken. “Het is heel gemakkelijk om excuses aan te bieden voor dingen die vroeger zijn gedaan door je voorouders,” vertelt hij vanuit zijn burgemeesterskamer in het stadhuis van Haarlem. “We kunnen heel precies vertellen hoe erg dat was. Ik vind dat dat niet deugt. Omdat er in onze eigen steden vandaag de dag nog steeds misstanden plaatsvinden die heel erg lijken op slavernij. Je kunt niet zeggen dat het slavernijverleden verschrikkelijk is en intussen moderne vormen van slavernij ongemoeid laten.”
Het wegkijken door onze generatie is misschien nog wel erger dan dat van onze voorouders, stelt Wienen. “Toen was slavernij maatschappelijk geaccepteerd, het paste in de manier van denken. Mensen vonden het vrij natuurlijk dat het bestond. Maar in deze tijd weten we zo goed: dit is gewoon slecht. Slavernij kan niet, het mag niet. Niemand mag op deze manier van zijn vrijheid beroofd worden en misbruikt worden. En toch laten we het gebeuren.”
Voor de burgemeester was het duidelijk: hier moest de gemeente werk van maken. Maar toen hij vroeg naar mensenhandel in Haarlem, kreeg hij te horen: “Daar hebben wij eigenlijk niet mee te maken.” Niet lang daarna ontdekte hij dat de feiten anders lagen. “Toen wij gericht onderzoek gingen doen en signalen van mogelijke uitbuiting serieus namen, bleek het wel degelijk voor te komen. Maar je ziet het pas als je ernaar zoekt.”
Hij merkte dat de politie nauwelijks ruimte had om mensenhandel tegen te gaan. Dus besloot de gemeente Haarlem speciale teams op te zetten, gericht op het tegengaan van mensenhandel. “De teamleden doen aan handhaving en hebben een speciale opleiding gehad. Ze werken in Haarlem, maar worden ook in omliggende gemeenten ingezet. Ook in Zaanstad en Alkmaar zijn dergelijke regionaal werkende teams. Hiermee stuiten we soms op heftige situaties.”
Zo controleerde zo’n team een pand waarnaar werd verwezen in online seksadvertenties. “Daar troffen ze een vrouw met een minderjarig kind en een verslaafde man die onder druk stond van drugscriminelen. Die man moest zijn woning beschikbaar stellen voor een wietplantage en een prostituee. Die vrouw had eerder te maken gehad met justitie en kinderbescherming, en haar kind was onder voorwaarden bij haar teruggeplaatst. Hier zie je hoe criminaliteit en misbruik samenkomen: prostitutie, drugshandel en uitbuiting van kwetsbaren. Van zo’n verhaal schrik ik. In wat voor situatie groeit een kind op die hier terecht komt?”
Maar u zegt: Dit soort situaties vind je pas als je ernaar zoekt. Dus vermoedelijk spelen dit soort praktijken in veel meer gemeenten, zonder dat het in beeld is?
“Dat klopt. Je moet er gericht naar zoeken, anders ontdek je het niet. Misschien was er bij deze situatie een keer een klacht gekomen over een rare lucht van de wietplantage, waar dan misschien de politie op afkomt. Maar zo’n situatie kan evengoed jaren voortduren zonder dat iemand iets doorheeft.”
Waar loopt u tegenaan bij uw inzet om dit soort misstanden te bestrijden?
“Bij de aanpak van illegale prostitutie lopen we tegen veel problemen aan. Dit speelt zich vaak af in hotels of particuliere woningen, met aansturing vanuit het buitenland via internet en telefoontjes.
Als we iemand zonder papieren aantreffen, moeten we de Afdeling Vreemdelingenpolitie, Identificatie en Mensenhandel inschakelen, de AVIM. Maar door capaciteitsgebrek bij de AVIM gebeurt er vaak niets. En slachtoffers vragen zelden om hulp, mogelijk door angst, druk op familie in het thuisland of dreiging met geweld. We kunnen een locatie sluiten, maar dat is voor uitbuiters niet zo’n probleem. Dan gaan ze gewoon naar een andere gemeente en zetten daar hun praktijken voort. Vervolgens mogen we onze informatie niet delen met andere gemeenten. Dan ben je dus redelijk machteloos.”
Wat is er volgens u nodig om mensenhandel effectiever aan te pakken?
“Twee dingen moeten in ieder geval beter georganiseerd worden. Eén is de informatiedeling. Het moet makkelijker zijn om informatie over mensenhandelaren te delen met andere gemeentes. Daar wordt aan gewerkt. En het tweede is de capaciteit van de AVIM, omdat veel slachtoffers geen verblijfsvergunning hebben. De AVIM moet uitzoeken wat er aan de hand is en daar adequaat op reageren.”
U zegt dat gemeenten geen informatie over mensenhandel mogen delen. Maar bij ernstige mensenrechtenschendingen geldt juist de wettelijke plicht om informatie te delen met relevante instanties, zegt bijvoorbeeld Mr. Jolanda van Boven.
“Er zijn inderdaad juristen die zeggen dat je wel informatie mag delen. Maar de mensen die in de praktijk bezig zijn met mensenhandel tegengaan, stuiten hier gewoon steeds weer op. Zij krijgen te horen van een jurist: ‘Wacht even, dit is toch wel heel erg link. Want als je kijkt naar wat er in de wet staat, dan mogen wij dat niet zomaar doen.’
We werken nu aan overeenkomsten met andere gemeenten in Noord-Holland over het delen van informatie. Maar dat kost veel tijd. Je moet alles omschrijven in protocollen: Wat mag je wel delen, wat mag niet, in welke omstandigheden, wie mag er dan precies bij, wat mag er dan opgeslagen worden?
Bovendien gelden die overeenkomsten alleen voor onze samenwerkingsverbanden in Noord-Holland. Maar een mensenhandelaar kan bijvoorbeeld ook naar Leiden vertrekken, daar ben je binnen een half uur. Dan mogen wij niets delen, want met de gemeente Leiden hebben we geen overeenkomst.”
Dus criminelen kunnen daar dan ongehinderd verdergaan met het exploiteren van kwetsbare mensen. En als gemeente sta je machteloos door bureaucratie?
“Ja, ik erger me aan die regelgeving. Ik denk: Kom op, laten we als overheid niet naïef zijn. Laten we zorgen dat we snel dingen delen en gewoon optreden. Maar ik snap wel dat er in de samenleving ook een andere lijn is. Dat mensen zeggen: Kijk nou alsjeblieft uit. Je wilt niet dat mensen in een verdachtenbankje zitten omdat ze in bepaalde systemen voorkomen, terwijl dat helemaal niet terecht is. Dat raakt evengoed aan mensenrechten.”
Vindt u dat er meer aandacht moet komen voor mensenhandel?
“Zeker. En daar heb ik heel wat discussies over gevoerd. Jaren geleden liet het ministerie me weten dat we wel geld kregen om drugshandel te bestrijden, maar niet voor de aanpak van mensenhandel. Ze redeneerden: Drugshandel is veel groter en bedreigender, daar gaan zulke enorme bedragen in om, daar moeten we alle energie op richten. Maar bij het afwegen van dit soort zaken moet je niet enkel naar geld kijken, maar ook naar het morele karakter van een misdaad. Mensenhandel is zo ondermijnend en immoreel dat ik vind dat de overheid alles moet doen om het tegen te gaan.
Dat geldt voor mensenhandel voor de seksindustrie, maar ook voor uitbuiting in de tuinbouw en illegale ateliers. Migrantenarbeiders zijn er volkomen rechteloos en maken idioot lange arbeidstijden. Het weinige loon dat ze krijgen moeten ze betalen om eten te krijgen en in een bed te kunnen slapen, volgepropt in een huis met andere arbeiders. Die leven net als mensen in slavernij van vroeger. Bestrijding van deze misstanden moet veel meer aandacht krijgen.”
Tekst: Gertjan de Jong
Foto: Tessa Posthuma de Boer
Lees meer over IJM's programma tegen Europese mensenhandel.